Jak powstały Jeziorka Duszatyńskie?

W środku Bieszczad, kilka kilometrów od osiedli ludzkich, znajdują się dwa niewielkie jeziorka. Przyciągają wielu turystów, bo stanowią przepiękny krajobraz łączący jezioro i las, tak przecież rzadki w Bieszczadach. Mało kto wie, jak powstały Jeziorka Duszatyńskie. Dlaczego są tak wyjątkowe, nie tylko w skali Bieszczad, ale i w skali Polski? Jeśli chcecie się dowiedzieć, co sprawiło, że 113 lat temu powstały Jeziorka Duszatyńskie, zapraszam do lektury 🙂

Położenie Jeziorek Duszatyńskich

Jeziorka położone są w Bieszczadach, w gminie Komańcza, u stóp zachodnich stoków Chryszczatej (998 m n.p.m.). Są jeziorkami pochodzenia osuwiskowego. Ale co to tak naprawdę znaczy? Już spieszę z wyjaśnieniami.

Co doprowadziło do osuwiska?

Na powstanie osuwiska złożyło się kilka czynników:

Po pierwsze, budowa geologiczna. Karpaty Zewnętrzne (czyli wszystkie pasma Beskidów, również Bieszczady) zbudowane są z fliszu karpackiego. Cóż to takiego? Jest to utwór skalny składający się z naprzemiennie ułożonych warstw zlepieńców, piaskowców i łupków. Powstawały one wiele milionów lat temu, kiedy obszar obecnych Beskidów był zalany oceanem Tetydy. Materiał skalny, który dostawał się do oceanu, był roznoszony w wodzie przez prądy oceaniczne i powoli osadzał się na jego dnie. Najpierw na dno opadały frakcje o dużych rozmiarach, które były najcięższe, a więc wszelkie okruchy skalne, kamyki i żwiry. Potem osadzał się piasek, a na samym końcu na dno opadał drobniutki osad pyłów i iłów. W wyniku procesów zachodzących na dnie oceanu osady te zostały zamienione w lite skały. Żwir stał się zlepieńcem, piasek piaskowcem, a pył i ił utworzył różnego rodzaju łupki.

Skała ta, choć bardzo ciekawa i fotogeniczna, niestety jest bardzo nietrwała i często prowadzi do powstawania osuwisk. Warstwa łupków, gdy dostaje się do niej woda zaczyna lekko pęcznieć i robi się bardzo śliska. Na tyle, że w sytuacji, gdy warstwy ułożone są zgodnie z kierunkiem spadku stoku, zaczyna tworzyć powierzchnię poślizgową dla pozostałych warstw. W uproszczeniu można powiedzieć, że mokre łupki są zjeżdżalnią, po której w dół zjeżdżają pozostałe warstwy fliszu.

W przypadku osuwiska na stokach Chryszczatej, do budowy geologicznej przyłożyły się także warunki atmosferyczne. Jesień 1906 roku była bardzo deszczowa i mokra. Potem nadeszła śnieżna zima. Wiosną 1907 roku miały miejsce kolejne obfite opady deszczu, które w połączeniu z wiosennymi roztopami sprawiły, że grunt był bardzo dobrze nasiąknięty wodą. Nie dosyć więc, że mokre łupki już były warstwą poślizgową, to grunt stał się dużo cięższy niż zwykle i dodatkowo zaburzył stabilność stoku.

Jeżeli do tego dodamy duże nachylenie zachodniego stoku Chryszczatej oraz podcinanie zboczy przez potok Olchowaty i jego dopływy, katastrofę mamy niemal gotową…

Osuwisko Zwiezło, czyli jak powstały Jeziorka Duszatyńskie

Do katastrofy doszło 13 kwietnia 1907 roku, od wydarzeń tych minęło więc już 113 lat. Według ówczesnych mieszkańców pobliskiego Duszatyna, huk był tak wielki, że niósł się wiele kilometrów po bieszczadzkich lasach. Mieszkańcy mówili, że ziemia „zwiezła się”. Stąd też wzięła się późniejsza nazwa osuwiska oraz rezerwatu – Zwiezło.

Ogromne masy ziemi, które oderwały się z zachodnich stoków Chryszczatej (998 m n.p.m.) wpadły do doliny potoku Olchowatego i przegrodziły go w kilku miejscach. Doprowadziło to do spiętrzenia wody i powstania trzech, niewielkich jeziorek oraz kilku malutkich oczek wodnych.

Osuwisko to jest największym w Polskich Karpatach, jeżeli weźmiemy pod uwagę ilość przemieszczonego materiału (12 mln m³). Żeby lepiej Wam to zobrazować: to objętość ponad 200 000 ciężarówek ziemi. Albo 12 Stadionów Narodowych… Prawda, że duże?

Jest też drugim osuwiskiem w polskich Karpatach, jeśli weźmiemy pod uwagę powierzchnię (36 ha). Większe jest tylko osuwisko pod Maślaną Górą koło Szymbarku, które ma powierzchnię ponad 48 ha.

Co się stało z trzecim jeziorkiem?

Na początku jeziorek było trzy. Niestety, w roku 1925 z najniżej położonego jeziorka spuszczono całą wodę. Odpowiedzialny za to był hrabia Stanisław Potocki z Rymanowa, który chciał odłowić wszystkie pstrągi ze zbiornika. Udało mu się pozyskać ponad 80 ryb, ale niestety trzecie jeziorko przestało istnieć…

Na szczęście hrabia szybko zrozumiał, że swoją decyzją zniszczył coś bezpowrotnie i w ramach zadośćuczynienia zgodził się w 1934 roku na objęcie tego terenu ochroną.

Morfometria osuwiska

Jak już wcześniej wspominałam, powierzchnia osuwiska to ponad 36 ha. Osuwisko możemy podzielić na 3 podstawowe części: niszę osuwiskową, czyli wyrwę skąd zjechał materiał osunięty. Rynnę, czyli teren, po którym materiał ten zjechał i przy okazji zostawił po sobie widoczne zagłębienie. Oraz jęzor osuwiska, czyli miejsce, gdzie materiał osunięty się zatrzymał.

Zwróćcie uwagę jak głęboka jest nisza osuwiskowa. To aż 25 metrów! Wyobraźcie sobie, że sunie na Was warstwa ziemi o grubości 25 metrów…

Nisza jest oddzielona od rysy 10 metrową ścianą bardziej odpornego na erozję piaskowca. Następnie materiał podczas zsuwu wyrzeźbił rynnę o głębokości do 10 metrów. Warstwa zdeponowanego w dolinie materiału to średnio 35 metrów.

Morfometria Jeziorek Duszatyńskich

Jeziorka Duszatyńskie bardzo zmieniły się na przestrzeni tych 113 lat. Stale obserwuje się proces zamulania i wypłycania się jeziorek. Do tego dochodzą procesy gnilne z materii organicznej, której w jeziorkach jest przecież mnóstwo. Wystarczy dobrze się przyjrzeć, a zobaczymy wiele butwiejących konarów drzew. Wszystko to sprawia, że jeziorka zmniejszają swoją powierzchnię z roku na rok i za kilkaset lat jeziorka przestaną istnieć. Szacuje się, że jeziorka w momencie powstania były około 2 razy większe i 2-3 razy głębsze. Według pomiarów prowadzonych przez E. Kardaszewską górne jeziorko ma obecnie głębokość 5,8 m, a dolne 6,2 m.

Niestety, mimo terenu rezerwatu ścisłego, w którym panuje absolutny zakaz kąpieli, chętnych do pływania w jeziorkach nie brakuje. Jest to szczególnie niebezpieczne ze względu na dużą ilość mułu oraz konarów na dnie jeziorek. Kilka śmiałków przypłaciło kąpiel w Jeziorkach Duszatyńskich śmiercią. Ostatnią ofiarą był leśnik z Kalnicy, który utonął tu w 1990 roku.

Jak powstał rezerwat Zwiezło?

W przekazach historycznych próby ochrony terenu osuwiska pojawiają się już w latach 30-tych XX wieku. Nie wiadomo natomiast do jakiego etapu doszły te rozmowy przed II wojną światową. Pierwsze wzmianki o Rezerwacie „Zwiezło” pochodzą z 1942 roku. 15 lat później, w 1957 roku rezerwat zostaje powołany ponownie. Obejmuje on 2,2 ha terenu. Tak jest do dzisiaj, w zasadzie tylko jeziorka są objęte ochroną. Cały czas trwają starania, aby rezerwat objął swoim zasięgiem także teren niszy i rynny osuwiskowej. Według planu nowy rezerwat miałby objąć swoim zasięgiem aż 481,76 ha terenu i nosić nazwę „Rezerwat Zwiezło im. prof. Wiktora Schramma”, na cześć profesora, który bardzo przyczynił się do postępu badań w tym terenie.

Czy czeka nas kolejna katastrofa?

Osuwisko jest cały czas aktywne. Wielokrotnie zauważano już wtórne obrywy i osunięcia. Były one oczywiście nieporównywalnie mniejszych rozmiarów, ale wskazuje to na ciągłe zmiany w obrębie osuwiska. Obserwuje się szereg szczelin zarówno po prawej, jak i lewej stronie niszy osuwiskowej. Ponadto od lat 60-tych porusza się także duży blok skalny o wymiarach 250×100 metrów. W tym momencie jest on oddzielony od reszty stoku szczeliną o głębokości 1,5 metra i szerokości 3 metrów. Najciekawsze jest jednak to, że dokładnie tą szczeliną wiedzie obecnie czerwony szlak turystyczny. Tak więc, możecie sami zaobserwować zachodzące zmiany.

Niestety, osuwisk nie da się przewidzieć. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że prędzej, czy później nastąpi kolejne osunięcie terenu. Nie jesteśmy jednak w stanie przewidzieć ani kiedy, ani tego, jaki będzie miało rozmiar.

Jak dotrzeć nad Jeziorka Duszatyńskie?

Przez Rezerwat Zwiezło prowadzi czerwony szlak. Więcej o nim możecie przeczytać w relacji z przejścia Głównego Szlaku Beskidzkiego. Ja miałam okazję być nad Jeziorkami już podczas zimy, wiosny i lata. Została jeszcze tylko jesień. Zapewniam Was, że o każdej porze są równie piękne 🙂

Mam nadzieję, że ten wpis pomógł Wam zrozumieć jak powstały Jeziorka Duszatyńskie, co to jest osuwisko i co ma do tego wszystkiego flisz karpacki.

Jeśli chcecie poczytać więcej, to polecam serdecznie broszurę wydaną z okazji 110 lecia powstania jeziorek.

Jeśli macie jakieś pytania, śmiało zadawajcie je w komentarzach 🙂